Ängelsk jee - Minderhaidesproaken noa

Die Minderhaideräid fon do fjauer autochtone natsionoale Minderhaide un Foulktrupele fon Düütsklound sjucht in ju aktuelle Rägelenge fon § 184 fon ju Gjuchtsferfoatengswät een groot Defiziet in Seken ju sproakelke Gliekstalenge fon do anärkoande Minderhaide. Dät is bedurelk, dät et foar Minderhaide nit mugelk is, foar dät Gjucht hiere Dokumänte inne oaine Sproake – Deensk, Noudfräisk, Seeltersk un Platdüütsk – ientoureken, sunner dät jo sälwen do Kosten foar ju Uursättenge betoalje mouten. Dät stoalt een unnödige Hurde deer un juunboalt dän Anspröäk ap glieke Gjuchte, do inˈn Rome fon ju düütske Minderhaidepolitiek skutsed wäide skuul.

Bloot do Lausitzer Sorben häbe in hiere Ferwaltengsrebäite in Brandenburich un Saksen dät Gjucht, inˈn Gjuchtshoaf ju oaine Sproake tou balen un Dokumänte inne oaine Sproake ientoureken. Do Uursätkosten mouten jo uk nit säärm betoalje.

Dät is tou beduurjen, dät ju aktuelle Buundesregierenge ju Mugelkaid, do uur anärkoande Minderhaide dät Gjucht ap dät Bruken fon hiere Sproaken in Gjuchtshoawe tou garandierjen, nit stöänt. Wilst Ängelsk as Gjuchtssproake juust toulät wuden is, blieuwe do autochtone Minderhaidesproaken bäte. Deerjuun wude ju näie Justizstandort-Stäärkengswät § 184 fergrattert, wiertruch ju ängelske Sproake uk in düütske Gjuchtshoawe toulät wuden is. Dät smit ju Froage ap, wäkke Argumänte et foar ju unglieke Behondelenge twiske do anärkoande Minderhaidesproaken, ju Regionoalsproake un ju Froamdsproake Ängelsk rakt.

Die Minderhaideräid is ju Menenge, dät ju Ienfierenge fon aal do anärkoande Minderhaidesproaken un ju Regionoalsproake Platdüütsk an Gjuchtshoawe in hiere Siedlengsrebäite aan grote Stap foar ju Gliekbehondelenge fon Minderhaide weze skäl. Dät Biespil fon do Lausitzer Sorben wist uus, dät sowät goud mugelk is.

Een Harmonisierenge fon § 184 GVG mäd do Ferplichtengen uut ju Europäiske Charta fon Regionoal- of Minderhaidesproaken is aan grote Stap foar ju sproakelke Gliekstalenge un wädt dät rieke kulturelle Äärfgoud fon do autochtone Minderhaide in Düütsklound aiske ferstäärkje.

(Wälle: Minderheitenrat, 18.10.2024, uursät ap Seeltersk)

KI ap Seeltersk

Foar do grote Sproaken rakt et KI (Kuunstelke Intelligenz). Et rakt een Masse (maast junge) Ljude, do hiere Klassenoarbaide alledege ma KI skrieuwe. Foar do litje Sproaken let dät uurs. 

Bie do grote Minnerhaidesproaken, so as Kataloansk, Walisisk of Wäästfräisk, rakt et een poor KI-Websieden. Foar do Wäästfräisen funktioniert ChatGPT al wuddelk goud. Et rakt Failere, moor as in do grote Sproaken, man in't Algemeen kon me KI in disse grote Minnerhaidesproaken bruke. Die Gruund deerfoar is eenfach. KI bruukt aal do Täkste, do in't Internät bekoand sunt, un kon sik sälwen dan 'trainierjen'. Bie't Trainierjen kikt KI wo ju Grammatik apbaud is un wäkke Uutdrukswiesen of Kombinatione fon Floskeln 'normoal' sunt. 

Foar ju seelterfräiske Sproake sunt do maaste grote KI-Websieden heel un aal nit goud. Ap disse Regel rakt et glukkelkerwieze een grote Uutnoame un dät is ju KI fon huggingface.co. Disse Websiede kon düütske Informatione al gans goud ap Seeltersk uursätte. Dät Resultoat is fon sälwen heel un aal nit sunner Failere, man foar so ne litje Sproake, wierfon et so min Online-Täkstwällen rakt, let dät nit ferkierd. Wie konnen hoopje dät disse KI foar ju seelterfräiske Sproake gau noch beter wädt.

Bekiekje dät Resultoat hier unner:

Bouke Slofstra skrift uur dät Woud "ljauer"

Dät düütske Woud "gerne" häd dän Komparativ "lieber", die uursprungelk fon "lieb" oulat wuden is. Ap Seelterfriäisk un ap Wäästfräisk rakt et lieke Foarmen: "gerne" hat "jädden" of "jerne". "Lieber" is "ljauer". Dit is uk ne Ouleedenge fon dät Woud foar "lieb": "ljoof". Dät Ferhooldnis twiske bee do Woudfoarme is oaber minner sichtboar as ap Düütsk.

Bouke Slofstra häd ap ju Frisistik-Website frisistyk.nl aan Biedrach tou dät Rätselwoud" "ljauer" skrieuwen. Hie beluukt sik deerbie ap aan Biedrach fon Stephen Laker, die dän fräisken [w]-Luud beskrieuwen häd, die loang mäd bee do Lippen uutboald wude, so as ap Ängelsk. Anhound fon ju fon Laker beskreeuwen Fariatioon fon do Lude [f] un [w] in do middeloalderske fräiske Sproaken un bekoande Doaten tou Fokaalferuurerengen ap Fräisk kuud hie ferkloorje, wo ju Woudfoarm "ljauer" mugelk äntsteen is. Deerbie beboalt Slofstra uk dät touneumende Interässe fon Sproakfoarskere foar ju seelterfräiske Sproake.

Hier koast du dän Bierach fon Bouke Slofstra lese (ap Wäästfräisk)

Dät chroniske Relativierengssyndroom

In ju fräiske Kultuurwareld kon me Ljudene drepe, do slöärhaftich un touräächhooldend  ju fräiske Sproake(n) un Kultuur stöäne wollen. Jo wollen nit tou fuul ferloangje un smoals wollen jo sik nit moal ma ju fräiske Identität ferbiende. Ju franske Psychiaterske un Skrieuwerske Lydie Salvayre skrift deertou: “Fonsuun is wisse een Kondietsje foar een goud Gespräk, man tou fuul Fonsuun kon skoadelk weze. Wan du nemens kritisierje wolt un älk Woud fon älkuneen wichtich findst, wan du altied fjuntelk touheerst un altied fjuntelk antwoudest, wan du kuut kweden altied so dääst as bäst du uural ma ienfersteen, dan rakt et ju Gefoar dät uurswäkke die as aan Slöärder (slöärhaftige Persoon) betrachtje.” So skrift ju noch färe. In dät Sluutwoud skrift ju dät Persone sik eerst dan an een Identität ferbiende konnen, wan jo sik uut dät Juk befräie konnen.

 

Slöärders

In do fräiske Lounde rakt et fuul Slöärders. Persone, do ju fräiske Kultuur ma hier semi-intellektuelle Jippeljap smoorje. Jo konnen uur ju Sproake un Kultuur skrieuwe, man sik nit anne Identität ferbiende. Uk wan jo Seelterfräisk, Noudfräisk of Aastfräisk Plat bale konne. Un disse Sproaken bale jo jädden, man uurdrieuwe duurst me nit. Un bie sukke Ljudene uurdrift me gau. Jo bale al fon 'Aktivismus', wan me ju Sproake nit as nostalgisk Relikt uut oolde Tiede sjucht. Un dät et aal minner wädt ma ju oaine Sproake, is nit läip. Do Slöärders konnen gans goud relativierje. Foarallen bie do fräiske Behöörden un kulturelle Organisatione rakt et een Masse fon disse Slöärders. Ma hiere relatief grote Antaal skafje jo nit dät , wät do maaste Sproakfräisen wichtich fiende. Do fräiske Organisatione sunt in do fergene Jiertjaanden woaksen, man die Gruund foar hiere Eksistenz wädt alle Dege litjerder. Dät sunt Slöärders, Persone do nit uut sik hääruut kume wollen un sik nit ferbiende konnen. Häd dät chroniske Relativierengssyndroom hiere Sele un Emotione uutläsked?

 

Wezet stolt un emansipierje!

Ju amerikoanske Skrieuwerske Marianne Williamson skreeuw in hieren Bestseller A Return to Love: Reflections on the Principles of A Course in Miracles (1992): “Uus grootste Nood is nit, dät wie uuntouräkkend sunt. Uus grootste Nood is, dät wie uunmetelk mächtich sunt. Dät is uus Lucht, nit uus Tjuustergaid, dät uus so boang moaket. Wie fräigje uus, wäl bän iek, mie brillant, talentiert, fantastisk tou nammen?” Man wieruum nit? Wie mouten uus nit litjerder moakje as wie sunt. Dät moaket uus un do Ljude, do wie ljoof häbe, uunseker.  Wan wie wieze dät ju fräiske Identität fuul wäid un fluch is, dan is dät foar uur Fräisen nit moor so stuur um juustso stolt deerap tou wezen. Wan wie uus fon disse Nood befräie, befräie wie uur Fräisen uk.

 

Dät Stöänen fon ju fräiske Identität is moralisk goud tou gjuchtfäidigjen. Et roate al Fräisen in’t 6. Jierhunnert, wät betjudt dät wie dät ‘ooldste Foulk in Noudeuropa’ sunt dät altied noch lieuwet un bestoant. Un dät is een litje Wunder in disse globalisierte Wareld.

Kiew of Kyiv?

Ju Symbolik fonne Skrieuwwieze

Die Kriech inne Ukraine is noch nit ferjeten, man truch dän Kriech in’n Gaza-Striepen is ju Ukraine nit moor so fuul in’t Näis. In Düütsklound waas ju Ukraine bit foar een poor Mounde een groot Thema: Foar do Politikere in Berlin un foar do Moanskene appe Sträite. Fon do Demonstratione un 'obligatoriske' Ukraine-Flaggen ap Facebook-Profielen is nit fuul bleeuwen, man ju Kyivstraße in München rakt et dälich noch. Wät? Kyiv?

Wan me froamde geografiske Nomen anpaset anne oaine Sproake kricht me een Exonym. Lier (Leer), Ait (Friesothe), Oamde (Emden), Släswiek-Holsten (Schleswig-Holstein), Änglound (Engeland) un Vatikaanstääd (Vatikanstadt) sunt seelterfräiske Exonyme. Sukke Nomen mout me nit altied anne oaine Sproake anpaasje. New York wädt ap Seeltersk nit Näi York. New York blift also dätsälge un is deeruum een Endonym.

Exonyme konnen gjucht oold weze. Truch düütske Minnerhaide in Aasteuropa wuden uus düütske Städenomen so as Hermannstadt (Sibiu), Pilsen (Plzeň) un Brünn (Brno) bekoand. Wan do Städenomen neen grote Tradition in uus Sproake häbe of 'ferjeten' sunt, dan bruke wie ljauer Endonyme so as Montenegro (Schwarzenberg) un Lwiw (Lemberg). Bie Lwiw skrieuwe do maaste düütske Saitengen dät Endonym Lwiw, man ju Frankfurter Allgemeine Zeitung skrift ljauer dät Exonym Lemberg. 

Die Gebruuk fon Endonyme of Exonyme kon feruurje. Do oolde düütske Nomen Arnheim (Arnhem) un Mülhausen (Mulhouse) wäide ap do düütske Autoboanskielden nit moor bruukt. Bie do Autoboanskielden mä do Städenomen Lüttich (Liège), Stettin (Szczecin) un Breslau (Wroclow) stounde do froamde Städenomen twiske Klammere bäte dät düütske Exonym.

Foar ju Stääd München waas die Kriech inne Ukraine dän Gruund uum dät Endonym tou bruken. Ju Kiewstraße wude umbenamd in Kyivstraße. Ap´n 23. Feber 2024 ferure dät Auswärtige Amt ju Skrieuwwieze fonne ukrainiske Haudstääd. Kiew rakt et deer uk nit moor. Dät skäl dän Ferloop fon’n Kriech nit feruurje, man dät wist uus wäil ju Symbolik fonne Skrieuwwieze. 

Näie Musik ap Seeltersk!

Dät rakt wier n näi seelter Läid!!! Dät Läid kumt fon Wortsatia, n Band uut deensk Fräislound. Hier konnen jie dät Läid here:

 

Die Titel is 'die goude koolde Wiin'. Ju Skrieuwwiese ('Wiin' instede fon 'Wien') wude bewust bruukt uum so ne Oard 'oolde Skrieuwwiese' uuttoudrukken. Ju Melodie fon't Läid is uk gjucht oold, ju kumt fon dät franske Drinkläid 'Tourdion' uut't 15. Jierhunnert.

Die Läidtäkst lät so:

Die goude koolde Wiin

Hey die goude koolde Wien, moaket alles kunterkunterbunt sik trale
Kum mäd uus un skoank ien, skoank dän gouden Wien

Fierje, sjungt un drinkt un lät uus de Wienbieker loosmoakje
Sjungt un drink dän Wien, drink dän gouden Wien

Ju Uutsproake fon 'skoank' is 'sjonk'. Dät mai wese, dät ju Band ju oolde Skrieuwwiese 'schoank' lesen hiede un dät 'sch' as n düütske sch uutboald häd. Uum dät sch-Uutsproakprobleem loos tou wäiden wude uum't Jier 2000 ju Skrieuwwiese 'sch' in 'sk' ferure. 

Seelter Kultuurtoal

Uur ju Toukumst fon’t Seelterfräisk kon me fäin diskutierje un spekulierje. Wier wollen wie wai ma uus seelter Sproake? Et rakt two Gruppen fon Seelterskbalere. Dät sunt do Seelter do hiere Sproake fon Babe of Mäme leerd häbe, man et rakt uk Ljude do nit ma Seelterfräisk apwuuksen sunt un daach Seeltersk bale konnen. Ju eerste Gruppe wädt litjer un ju twäide Gruppe wädt gratter.

Uur ju Toukumst fonne seelter Mämesproake bän iek gjucht kritisk, man nit pessimistisk. Iek toanke, wie häbe dän Japtepunkt wäil beräkt. In do sogentiger Jiere kwieden do Koastere dät do junge Oolden bloot neen Seeltersk ma do Bäidene bale skuulden. Dälich rakt et wier junge Oolden, do Seeltersk ma do Bäidene bale. Un nu wiete wie, dät ju Moorsproakegaid n Masse Foardele häd.

Siet n poor Jier rakt et n Seeltersk-Kontoor in Roomelse. Dät Seeltersk-Kontoor häd al n Masse foar ju seelter Sproake däin. Et rakt n Oarbaidskring-Seeltersk, ne politiske Lobby, Kuurse un Hälpmiddele so as Kuursbouke, Woudebouke un Grammatiken. Man of dät genouch is?

Noch nit aal do Skoulen in’t Seelterlound häbe Immersionsunnergjucht. Alle Wieke two Uren Seeltersk sunt nit genouch uum do Bäidene Seelterfräisk bietoubrängen. Un wan wie moor Seeltersk-Unnergjucht wollen, bruke wie Koastere. Un Koastere kricht me bloot wan et uk n Leeramtstudium rakt. Un dät rakt et noch altied nit.

Bouke un Apps rakt et bloot n poor, man Ättergjuchte, Filme un Serien rakt et goarnit. Un wier is ju seelter Sproake appe Sträite? In’t Seelterlound sjucht me nit fuul Seeltersk. TV so as ZDF un RTL is nit moor fon disse Tied. Et rakt nit moor fuul junge Ljudene do noch ooldwareldsk TV kiekje. Mien Generation un junger kikt foarallen ap Facebook un Instagram, do Bäidene un dät Jungfoulk kikt foarallen TikTok un Instagram. Deer fint me goarneen Seeltersk.

Wan wie do Oolden un näie Toalleerdere stöäne wollen, bruke wie ne näie seelter Kultuursproake. Ju Sproake skuul tou sjoon un tou heren wese. Un deerfoar bruke wie Jeeld un Kapazitäte. Eerst dan wädt ju seelter Sproake wier gjucht ‘cool’.

Elegie ap Seeltersk

Klik ap ju Bielde uum dät tou fergratterjen.

Uut't Wäästfräisk uursät. Originoal is fon Edwin de Groot.

 

Heimat

Ap Düütsk rakt et n besunner Woud: Heimat. Uum 1850 bruukten do Amtsljude dät Woud bloot foar Gebuurtstede, Woonstede of Lound fon Häärkumen. Maast wude die Begriep fon Juriste in’t Äärwgjucht bruukt. In’t düütske Woudebouk fon do Brure Grimm wude Heimat 1877 noch definiert as “das land oder auch nur der landstrich, in dem man geboren ist oder bleibenden aufenthalt hat”, twäidens as “der geburtsort oder ständige wohnort“; un deertou koom noch: „Selbst das elterliche haus und besitzthum heiszt so, in Baiern.“

Do revolutionariske Humanitätsideale fon ju Frantsööske Revolution un ju Industrialisierenge feruren dät Lieuwend in gans Wääst-Europa. Fuul Ljude wieren domoals nit toufree ma ju näie Lieuwendswiese. Jo lieuwenden in grote Städe un oarbaideden in grote Fabriken. In do grote Städen un ap’t Lound droomden do Moanskene fon’t Lieuwend fon aleer. Dät Woud Heimat kreech deertruch ne uur Betjudenge. Ju ‘Heimat’ kude ineens uk ju oaine Kultuur of Lound wese, sogoar die kristelke Hemel kude as ‘Heimat’ funktionierje. In do 1950er un 60er Jiere roate et do bekoande Heimatfilme un dälich kon sogoar n Stuk Brood uut ju Bakkeräi ‘ein Stück Heimat’ wese.

Iek moakje Integrationskuurse foar Fluchtlenge un Migrante. Wät mie deer apfaalt is dät Heimat sik in do Leerwierke bloot noch ap’t Lound fon Häärkumen beluukt. Wan do Fluchtlenge un Migrante dan uur ju Heimat fertälle, dan heert Düütsklound silläärge nit tou do Mugelkaiden. Kon Düütsklound nit ju näie Heimat fon Fluchtlenge un Migrante wese? Uk wan jo hier blieuwe un integrierje? Dälich kon me alles Heimat namme, man in do Bouke foar Fluchtlenge un Migrante rakt et bloot noch ju Definition fon do Brure Grimm.

Bruke wie noch n Handy?

Litje Sproaken häbe grote Probleme. Un disse Probleme rakt et in do grote Sproaken nit. Ap Seeltersk rakt et tou Biespil neen Woud foar ‘Handy’, also kwede wie ap Seeltersk uk ‘Handy’.

Iek toanke, dät seelterske Sproakdilemma ma dät Woud Handy rakt et boalde nit moor. Läästens hiede n Fjuund uut Denemäärk mie anroupen. Hie fertälde mie dät do Denen bloot ‘telefon’ tou hiere ‘Handy’ kwede. In Wäästfräislound wädt dät Woud foar Handy uk nit moor bruukt, jo kwede ‘telefoan’. Man wieruum? Deensk un Wäästfräisk hieden ja n separoat Woud foar Handy. Ap Deensk hat Handy ‘mobilen’ un ap Wäästfräisk ‘mobyltsje’. Disse Woude bruke jo also nit moor.

Wät is deer nu geböärd? Do Telefone an’n Träid (Festnetztelefon) sunt deer ne Säildenhaid wuden! Do maaste Wäästfräisen un Denen häbe aal n ‘Handy’ inne Buksetaaske, sogoar an Oarbaidssteden fint me neen ‘Festnetztelefone’ moor. Foar Wäästfräisen un Denen sunt ‘Handys’ do normoale Telefone wuden, do oolde Telefone namme jo ‘Telefone an’n Träid’.

Bie uus sunt do Telefone an’n Träid noch uuraal. Iek toanke, dät blift noch n Skoft so, man ap de Duur skällen do oolde Telefone an’n Träid hier uk wäil ferdwiene. Un dan mouten wie nit moor n seelter Woud foar ‘Handy’ säike. Dät Sproakdilemma rakt et dan nit moor.

Do maaste näie Woude patlierje oaber nit so gau. Truch dät seelter Verbsysteem kume näie seelter Woude toustounde so as ‘googleje’ (ma Google säike). Dät heert sik noch gjucht Seeltersk oane. Man gans normoale Woude so as ‘downloaden’ of ‘runterladen’ rakt et ap Seeltersk nit. Un dät is nit goud. Foar ju Toukumst fonne seelter Sproake bruke wie näie Woude. Man wäl moaket dät? 

https://soundcloud.com/s-opl/seeltersk-kolumne-bruke-wie-noch-n-handy?si=78b7a99dcfa44d509e735533b840807f&utm_source=clipboard&utm_medium=text&utm_campaign=social_sharing

Fransk lere ap dien Handy?

Eine Sprache auf dem Handy lernen – geht das wirklich?

Ap’t Sofa sitte un ma Handy of Tablet ne näie Sproake lere. Deertou rakt et ferskedene Apps. Is dät überhaupt mugelk?

Babbel un Duolingo sunt do Apps ma do maaste Benutsere. Millionen fon Ljude häbe so ne App download. Bie Babbel rakt et 13 Sproaken, bie Duolingo 94. Do Benutsere konnen Woude of litje Sätte äiwje. In ju App rakt et unnerskedelke Spiele. Truch disse ‘Gamification’ is dät Leren nit altou druuch. In do Spiele konnen do Woude un Sätte wierhoald wäide, sunner dät et loanwielich wädt.

Do Apps häbe uk n groten Ienfloud ap dän Skoulunnergjucht. Uum Woude un kute Sätte tou leren bruke do Skoulere neen Bouke un uk naan Lerer. Skoulere konnen kute Apgoawen online moakje. So rakt et foar do Skoulere moor Mugelkaide uum ne Froamdsproake tou leren. Moal wät uurs as Frontaalunnergjucht of kooperative Leergruppen. Die Lerer kricht fonsäärm uk näie Mugelkaide. Un wan hie sik moor in de Bäterkaante aphoalje kon, häd hie moor Tied uum do Skoulere individuel tou hälpen.

(Quelle: Wikipedia)

Do Experten mene dät bloot n App nit genouch is uum ne näie Sproake tou leren. Ju Interaktion blift wichtich. Un dät kwede mien Studänte uk. Wan iek do Studänte fräigje wät wie noch äiwje skällen, dan kwede jo maast “Gespräkke äiwje”. Dät moakje jo ap’t ljoofste ma n Lerer of n Mämetoaler. Jo wollen altied jädden wiete of hiere Uutsproake usw. gjucht is. Bie Toalprojäkte in’t Butenlound konnen do Studänte ma Mämetoalers bale. Wan iek fräigje wierfon jo ap’t maaste leerd häbe, dan is ju Antwoud hoast altied “truch uus Butenloundraise!”

So blift ju personelke Interaktion uk inne Toukumst gans wichtich, fillicht sogoar dät wichtichste. Ju App kon ju personelke Interaktion nit ersätte, man n App kon sicher wäil n gouden Stöän wese. 

Publisierd in'n General-Anzeiger fon'n 14. Moai 2022 

Iek häbe altied gjucht!

Wäl kwädt “iek häbe altied gjucht”, die kricht äärger. Dät begriepe boalde alle Ljude un dät mout ja uk. Uurs kriege do Ljude ständich äärger un dät kon nit wese. In do Medien oget dät uurs. Et faalt mie ap dät do Medien in do fergene Jiere eensiediger wuden sunt. Un do Medien häbe altied gjucht?!

In do maaste wäästeuropäiske Medien is ju Wareld gjucht eenfach wuden. Präsident Obama waas goud, Präsident Trump waas ferkierd. Un häbe do Medien bie dät Koronafirus altied n Ferskiel moaked twiske Skeptiker un Lööchener? Koronarägele sunt goud, Kritik is ferkierd! Dät arabiske Foarjier wude in do Medien uk gjucht positiv deerstaald, man wo fuul Chaos un Kriech roate et sietdäm in ju arabiske Wareld?

Nu rakt et dän läipen Kriech inne Ukraine. Foar do Moanskene deer is dät pure Horror. Deeruur mouten wie ja uk nit diskutierje. Iek fiende dät oaber interessant tou wieten wieruum et Kriech rakt. Foar mie is ja kloor dät Ruslound in dissen Kriech die Aggressor is, man wo is dät sowied kemen? Häd dät goarniks ma dät ‘EU-Ukraine-Assoziierungsabkommen 2014’ tou dwoon? Of ma dät ‘Partnership for Peace’ Program fonne NATO? Wäkke Rulle spielden do ekstremgjuchte ukrainiske Milizen? Un do anti-russiske Sproakgesätse? Kon iek sukke Froagen noch stale?

Inne Skoule häbe iek leerd uum Probleme uut ferskedene Perspektiven tou bekiekjen. Wan wie begriepe wollen wät so loos is, mouten wie uk do Details un Nuancen un foarallen ju Geskichte bekiekje. Foar do Medien brängt dät nit fuul ap, toanke iek. Foar do ‘Einschaltquoten’ gungt et dälich uum Emotione un eenfache Kontraste. Un dät kon gefoarelk wese, wan et bloot noch ‘Gouden’ un ‘Kwoden’ rakt. Sukke eenfache Kontraste un Fäindbielden kanne iek bloot uut Diktaturen. Fillicht mouten wie uus loangsoam Suurgen moakje? 

Publisierd in'n General-Anzeiger fon'n 7. Moai 2022 

Mout dät wier Foarjier wese?

Der fröhliche Frühling, oder doch eben nicht?

Dät is wier Foarjier. Uum’t Huus umetou wäide do Plonten wier gräin un do Bloume fangen an tou woaksjen. Do Fugele sjunge un baue hiere Nääste. Do Moanskene drinke bute ap ju Terrasse hieren Koafje un konnen do eerste Sunnenstroalen genäite. Ju Moaitied is ju fluchste Jierestied. 

Appe Keländer begint ju Moaitied ap’n 21. Meert un duurt bit tou dän 21. Juni. Appe astronomiske Keländer begint ju Moaitied ap’n 20. Meert. Dan duurt die Dai un ju Noacht allerwegense appe Wareld gliek loang. Disse Dai wädt dät Äquinoktium naamd, ap Düütsk ‘Tagundnachtgleiche’. Bie do hedenske Fräisen wude dät Foarjier-Äquinoktium groot fierd. Disse Jierestied broacht dät näie Lieuwend. Näie Koolwere, Loumere, Faargere un ap’t Fäild kiene do Fruchte. Dälich fierje wie dät hedensk-kristelke Fäst Paasken fermoudelk n bitje leter as do oolde Fräisen.

Ju Moaitied is oaber nit foar älkuneen ju fluchste Jierestied. Nit alle Moanskene konnen ju Tieduumstalenge goud ferdrege un uurswäkke Moanskene häbe Hobräits (Heuschnupfen). Un dan rakt et ja uk noch Moaitiedswuregaid. Dät is neen Kroankhaid, man die Stofwiksel stoalt sik uume. Dät kostet ja Energie un moaket wurich.

Wät noch so aal in’t Foarjier passiert is ju Tounoame fon Suizid. Dät ‘Statistisches Bundesamt’ registriert alle Fälle pro Jier un Mound. Alledege stierwe in Düütsklound ungefeer 25 Moanskene truch Suizid. Hier stierwe also moor Ljude truch Suizid as truch Ferkiersmalöäre, Drogen of HIV! In do Mounde Moai un Juni is ju Antaal juust noch n bitje hagger as uurs. Et is nit dudelk wieruum dät so is. Wäl Suizidtoachte häd of aan koant ma sukke Toachte, kon – of skäl –  altied bale ma ju ‘Suizidprävention bei der TelefonSeelsorge‘ (www.telefonseelsorge.de, 0800 1110111 of 0800 1110222).  

Publisierd in'n General-Anzeiger fon'n 23. April 2022 

Wier sjucht me noch Seeltersk?

Mehrsprachigkeit sichtbar machen!

Dät Seelterlound is twosproakich. Man wät betjut dät? Sunt Düütsk un Seelterfräisk dan gliekwäidich? So wude dät nomelk in two europäiske Toalferdrege fereenboart, man ju Realität is gans uurs.

Kiekje daach moal bie ju Fjuurweer of dät Räidhuus. Deer stoant ‘Feuerwehr’ of ‘Rathaus’ ap. Ju düütske Sproake is doodnormoal wuden in’t Seelterlound. Et faalt do maaste Seelter nit moor ap dät sukke Apskriften eensproakich Düütsk sunt. Dät is spietelk un uunnödich. Dät kon uk wäil uurs! So fuul kostje n poor litje Bouksteeuwe nit.

Allerwegense in Europa rakt et moorsproakige Regione. Kiekje daach moal in Dublin of Südtirol. Deer wädt ap alle Bauwierke un Ferkiersskielden ju Minnerhaidesproake bruukt. Dät kon dän Stoatus fonne Minderhaidesproake fergratterje. Un wan ju Sproake n beteren Stoatus kricht, kon ju Sproake in alle Berieke profitierje (uk in dän Unnergjucht).

Dät gungt nit bloot uum dän Stoatus. Wan ju Sproake sichtboar wädt, kon me ju Sproake gans eenfach lere. Älkuneen kon so kostenloos Seeltersk lere! Ju Sichtboarkaid is foarallen uk wichtich, uumdät ju Sproake inne Gemeenskip so ne näie Funktion kricht.

Dälich wollen wie ju seelter Sproake emansipierje. Ju litje Sproake wude fröier truch politisk Hondeljen, bewust of unbewust (is ja uk nit wichtich), litjer moaket. Nu sunt Politiker un Pädagogen deerbäätekuumen, dät litje Sproaken uk fuul wäid sunt. Buppedäm wiete wie nu wo wichtich Moorsproakegaid is. Do Politiker un Pädagogen sunt ja positiv, man Düütsk un Seelterfräisk sunt noch altied nit gliekwäidich.

Un wieruum is dät so wichtich, dät litje Sproaken gliekwäidich sunt? Wie wollen daach uk nit dät grote Lounde ma n Kriech litje Lounde unnerdrukke? Litje Foulkere un litje Sproaken mouten freedsoam ma grattere Foulkere un Sproaken touhopelieuwje. Dät Seelterlound kon ne europäiske Modelregion foar Moorsproakegaid un Respekt wese. Wierap täiwe wie noch?

Publisierd in'n General-Anzeiger fon'n 9. April 2022 

Hollywood in Seelterlound?

Tied foar dän eersten Film ap Seelterfräisk!

In mien Bäidenstied kemen boalde aal do grote Filme uut Hollywood. Dät roate Filme so as Terminator, Robocop un Home Alone (Kevin - Alleine zu Haus). Do Filmpromis kemen uk bloot uut Amerika of jo wieren uutwonderde Europäer so as Arnold Schwarzenegger un Jean-Claude van Damme. Dät wieren do Hälde fon do tachentiger un njugentiger Jiere.

In do fergene twintich Jiere wude ju Antaal fon europäiske Filme ferdubbelet. Disse Äntwikkelenge sjucht me allerwegense in Europa, uk in Düütsklound. In jusälge Tied wude uk ju Antaal fon düütske TV-Programmen gratter. Un Hollywood häd sogoar Konkuränts kregen fon Bollywood.

In do fergene fieuw bit tjoon Jiere rakt et oaber noch ne näie Äntwikkelenge. Do junge Ljude moakje hiere Videos säärm. Deerätter wädt dät Video beoarbaidet un hoochleden ap YouTube. Un deer rakt et n poor junge Ljude, do moor Foulgere häbe as do düütske Medien. Do düütske Vlogger Paluten (4,4 Millionen Foulgere), Pamela Reif (8,8 Mio.) un BibisBeautyPalace (5,9 Mio.) häbe ap YouTube moor ‘Follower’ as Der Spiegel (1,33 Mio.) un Bild (1,04 Mio.).

(Quelle: Wikipedia)

Et rakt noch neen grote YouTube-Kanoale ap Seelterfräisk un Noudfräisk, man do wäästfräiske Kanoale Omrop Fryslân (24.000 Foulgere) un ‘De Fryske Vlogger’ (11.000) wiese uus dät et mugelk uum Videos in litje Sproaken tou moakjen! Ju ‘fräiske Filmindustrie’ häd 2020 sogoar two Filme moaked. In Noudfräislound wude ‘E krouf bai e Wiidou’ moaked. In disse Film wäide sogoar fieuw Sproaken boald! Also Hoochdüütsk, Platdüütsk, Deensk, Suudjutloundsk un Noudfräisk. In Wäästfräislound waas ‘stjer’ in Oktober 2021 sogoar die maastbesoachte Film!

Detsämber 2021 wude bekoand moaket dät die Inuit-Film ‘Angakakusajaujuq’ foar n Oscar nominiert wude. Also fillicht mouten wie do litje Filme loangsoam moal ietenst nieme. Fillicht wädt et nu uk Tied foar dän eersten Film of TV-Serie ap Seelterfräisk?

Publisierd in'n General-Anzeiger fon'n 26. Meert 2022